De plek der moeite

“Samen leren is niet vanzelfsprekend, het kost vaak moeite en is soms ook zeer pijnlijk.” “Het kost lerende organisaties in het algemeen erg veel moeite om lerend te blijven.” (Wierdsma & Swieringa, 2011).

Meervoudige werkelijkheid.

Tijdens het co-creëren vinden er voortdurend processen van gezamenlijke betekenisgeving plaats. De kwaliteit hiervan is volgens Wierdsma en Swieringa (2011) vooral te toetsen door te kijken naar wat mensen doen als ze worden geconfronteerd met een meervoudige werkelijkheid en een diversiteit aan reacties daarop, terwijl ze, om met elkaar aan de slag te kunnen, juist grote behoefte hebben aan een eenduidige betekenis.

xx

xx

“De plek der moeite is de spanning die optreedt in een situatie die ambivalent (dubbelwaardig) is, terwijl er de wens is deze eenduidig te interpreteren.” (Wierdsma & Swieringa, 2011)

xx

Is in een situatie een meervoudige werkelijkheid eenduidig geïnterpreteerd, dan is er een ordeningsresultaat tot stand gekomen. Er is betekenis gegeven aan de werkelijkheid. De gedeelde betekenis vormt dan volgens Wierdsma en Swieringa (2011) de basis van het gemeenschappelijk handelen. In de loop van de tijd kan echter vergeten worden dat het ordeningsresultaat het resultaat is van een onderhandelingsproces. Het lijkt alsof het zo ‘is’ in plaats van dat het zo ‘is gemaakt’. Er vindt in zo’n situatie een proces van reïficatie (iets wordt al dan niet terecht gezien als een vaststaand feit) plaats. Mensen maken, zo stellen Wierdsma en Swieringa, vaak de meervoudigheid van een gedeelde werkelijkheid hanteerbaar door een betekenis te creëren die hen in staat stelt hun handelen op elkaar af te stemmen.

xx

“Betekenissen bestaan niet, ze kunnen niet ontdekt worden. Betekenissen worden gecreëerd.” (Wierdsma & Swieringa, 2011)

“Het betreden van de plek der moeite is geen zaak van alleen het overwinnen van bestaande opvattingen. Men zal moeten leren de relationele dynamiek en de emoties die daarbij opspelen, te hanteren. Pas dan wordt een organisatie lerend.” (Wierdsma & Swieringa, 2011)

xx

Het proces van reïficatie kan volgens Wierdsma en Swieringa (2011) doorbroken worden als mensen zich weer realiseren dat betekenissen geen objectieve realiteiten zijn maar gecreëerd zijn. Ze kunnen die betekenissen dus veranderen als ze terug gaan naar de plek der moeite, waar de betekenissen werden gecreëerd. Maar dan moet wel, zo geven zij aan, de spanning geaccepteerd worden tussen ordeningsbehoefte en het nog ontbrekende ordeningsresultaat.

Homan (2014) spreekt in dit kader over een cognitief monopolie dat hierbij kan ontstaan:

xx

“Als velen (ongeveer) hetzelfde verhaal vertellen ontstaat er een cognitief monopolie: we kunnen niets anders meer denken. Het verhaal gaat dan niet meer over de werkelijkheid, maar gaat die werkelijkheid mede vormgeven.” (Homan, 2014)

xx

In interactieprocessen treden volgens Wierdsma en Swieringa (2011) voortdurend processen van disciplinering en uitsluiting op. Uitsluiting is het proces waarbij mensen geen deel meer mogen nemen aan het proces van betekeniscreatie. Naast uitsluiting vinden ook vaak processen van disciplinering plaats.  Mensen leren daarbij te denken binnen de geaccepteerde kaders en proberen in te schatten wat sociaal gewenst is, om zo acceptatie te verwerven binnen de groep (Wierdsma & Swieringa, 2011).

xx

Soms spelen er processen in een groep die ervoor kunnen zorgen dat de plek der moeite niet betreden wordt. Wierdsma en Swieringa (2011) noemen in dit kader o.a.:

Collectieve miskenning: als men gezamenlijk doet alsof er geen ontwikkelingsmogelijkheden zijn of  als men vindt dat de organisatie al lerend is.

Collectieve vermijding: als meerdere mensen niet zeggen wat ze echten denken of voelen kan dit leiden tot collectieve beslissingen of acties die (vrijwel) geen van de individuen wenst (Abilene-paradox).

Collectieve onkunde: men is niet in staat om op een constructieve wijze om te gaan met de interne verschillen. Belangrijk is dan volgens Wierdsma en Swieringa om voor jezelf te spreken, precies te zeggen wat je denkt of voelt, door te vragen als je iets niet begrijpt en te parafraseren.

Collectieve onwil: als mensen bijvoorbeeld het gevoel hebben dat de voordelen van de  kwaal zwaarder wegen dan de voordelen van de gewenste situatie, die men zegt na te streven.

xx

Selectieve waarneming

De kwaliteit van de processen van betekenisgeving wordt ook sterk beïnvloed door het gegeven dat mensen selectief waarnemen (Blekkingh, 2014). Er zit als het ware een filter in ons hoofd dat slechts die prikkels doorlaat die belangrijk gevonden worden. Men noemt dit ook wel selectieve perceptie of selectieve waarneming. Dit betekent dat je voorzichtig moet zijn t.a.v. het waarheidsgehalte van de waarneming van je omgeving. Deze terughoudendheid lijkt des te belangrijker als je je realiseert dat deze filtering voor een groot deel onbewust plaats vindt. Daarnaast is het ook nog eens zo dat prikkels die goed aansluiten bij de overtuigingen die je reeds had meer kans maken om te worden doorgelaten dan prikkels die niet matchen met je bestaande overtuigingen. In onderstaande afbeelding is dit proces schematisch weergegeven.

xxxxx

Klik op de afbeelding voor een grotere weergave.

Je hersenen maken gebruik van dit filter omdat ze anders de overload aan gegevens niet zouden kunnen verwerken. Het filter is dus op zich een goed mechanisme, maar je moet je wel bewust zijn van de beperkingen. Je neemt heel veel zaken niet waar die er wel zijn (en omgekeerd overigens ook).

De gegevens die je binnenwereld bereiken worden omgezet in informatie. Dat wil zeggen dat er betekenis aan gegeven wordt. In je binnenwereld zijn dus als het ware allerlei ‘verhalen’ (betekenissen) opgeslagen. Deze verhalen zijn gebaseerd op gebeurtenissen die je ooit selectief hebt waargenomen en op de verhalen die je in de loop der jaren zelf hebt ontwikkeld. Deze verhalen representeren jouw ‘waarheid’.

xx

“Het ene verhaal combineert daarbij met een ander verhaal tot een derde verhaal etc. Verhalen over de vaardigheden en de kennis die je hebt. Verhalen die jouw beeld van de wereld vormen, over wat goed en wat fout is en over hoe je naar jezelf kijkt.” (Blekkingh, 2014). Het is dan ook niet voor niets dat Wierdsma en Swieringa (2011) zeggen “Betekenissen bestaan niet, ze kunnen niet ontdekt worden. Betekenissen worden gecreëerd.”

xx

Geraadpleegde literatuur

Blekkingh, B. (2014). Authentiek leiderschap: Ontdek en leef je missie. Den Haag: Academic Service.

Homan, T. (2014). Interactieperspectief op leiderschap. De Nieuwe Meso, 28 – 33.

Wierdsma, A., & Swieringa, J. (2011). Lerend organiseren en veranderen: Als meer van hetzelfde niet helpt. Groningen: Noordhoff Uitgevers.

xx

xx