Drieslag leren is leren op drie niveaus. Het richt zich naast de ‘hoe’ vraag (hoe kan het beter?) en de ‘waarom’ vraag (waarom heb ik de dingen gedaan zoals ik ze gedaan heb?, metaleren, zelfsturend vermogen) ook op de ‘waartoe’ vraag (wat was de bedoeling?).
In enkelslag leren wordt kennis en gedrag uitgebreid door een inbreng vanuit de omgeving. Om grondiger te veranderen is ook ‘meta-leren’, oftewel dubbelslag leren nodig, waarin het referentiekader voor de kennis zelf wordt herzien. Dat referentiekader bestaat uit de vooronderstellingen, aannames en attitudes waarop ons denken en construeren is gebaseerd.
Door reflectie krijgen we meer zicht op dit referentiekader, dat meestal alleen impliciet aanwezig is, en kunnen we uit de normale manieren van denken stappen en ons bewust worden van ons mentale model. Drieslagleren wil zeggen dat er reflectie plaatsvindt op zowel het handelingsniveau, als het niveau van inzichten en het ‘zijnsniveau’. Dit kan leiden tot een verandering in het doen, denken of zijn maar dat hoeft niet. Het reflecteren op alle drie de niveaus is op zich ook al een vorm van drieslagleren.
– Klik op de afbeelding voor een grotere weergave –
Drieslag leren gaat niet alleen over de regels en procedures (enkelslag leren) en over de onderliggende inzichten en je overtuigingen (dubbelslag leren) maar vooral over je identiteit, je waarden en principes en je persoonlijke missie en visie. Het resulteert daardoor niet alleen in anders doen (verbeteren) maar ook in anders denken (vernieuwen) en anders ‘zijn’ (presence, duurzame ontwikkeling). Het leidt dus tot een integratie van vaardigheden, kennis (op alle niveaus – declaratief, procedureel en metacognitief) en attitude (persoonsvorming) en tot de ontwikkeling van het leer- en zelfsturend vermogen (wie wil ik zijn en hoe kom ik daar?). En dit alles steeds in relatie tot de eigen (beroeps)praktijk.
xx
xx
Drieslagleren en de ijsberg van McClelland
Drieslagleren kan op persoonlijk- en organisatieniveau ook in relatie gebracht worden met de ijsberg van McClelland. Dit is op persoonlijk niveau weergegeven in onderstaande afbeelding. Ontleend aan: Bergenhenegouwen & Mooijman (2010).
En op organisatieniveau is dit op vergelijkbare wijze weergegeven in de afbeelding hieronder. Ontleend aan: Bergenhenegouwen & Mooijman (2010).
Onderstaande invulmatrix kan gebruikt worden als hulpmiddel bij het reflecteren op Drieslagniveau:
xx
xx
Een praktijkvoorbeeld
xx
In het volgende (fictieve) voorbeeld reflecteert een schoolleider op de ontwikkelingen op haar school t.a.v. de analyse van de leeropbrengsten van de leerlingen en op haar eigen leerproces daarbij.
xx
De aanleiding:
Meerdere keren per jaar analyseren wij op onze school de leeropbrengsten. Wij merken dat sommige leerkrachten hierbij niet altijd over de juiste gegevens beschikken en/of dat ze soms niet zo goed weten hoe ze de leeropbrengsten van hun groep moeten analyseren en duiden.
xx
De schoolleider en de intern begeleider (IB-er) plegen een interventie om de analyseprocedure te verbeteren. Bij deze interventie vindt het volgende enkelslag veranderproces plaats.
xx
Enkelslag:
We hebben de analyseprocedure aangepast. De intern begeleider (IB-er) print nu voor de leerkrachten de voor hen relevante grafieken en tabellen uit via het leerlingvolgsysteem, zodat iedereen over de juiste gegevens beschikt. Daarna gaat ze samen met elke leerkracht de grafieken en tabellen van zijn of haar klas bespreken.
De analyse op schoolniveau wordt door mij en de IB-er gedaan. Tijdens een teambijeenkomst bespreken we vervolgens onze bevindingen.
xx
Toelichting:
Hier vindt enkelslagleren plaats. Door het aanpassen van de werkwijze wordt getracht de kwaliteit van het analyseproces te verbeteren. Er is gereflecteerd en veranderd op het niveau van procedures.
xx
Dubbelslag:
Tijdens een lunchpauze sprak de IB-er een keer met een collega over de door haar ervaren werkdruk. De analyse van de leeropbrengsten ging met de nieuwe procedure op zich wel beter maar het individueel begeleiden van de leerkrachten bij het analyseren koste haar, zo vertelde ze, enorm veel tijd.
De collega gaf hierop aan dat de leerkrachten de individuele begeleiding van de IB-er erg waarderen maar vroeg zich ook hardop af of dat de werkwijze niet efficiënter zou kunnen. Bovendien zag ze enkele onbedoelde neveneffecten. Doordat de IB-er nu bijvoorbeeld alles kant-en-klaar aanreikt leren de leerkrachten zelf niet om hun gegevens uit het leerlingvolgsysteem te halen. Het zou volgens haar te overwegen zijn om leerkrachten weer zelf verantwoordelijk te maken voor het verzamelen en interpreteren van de voor hen relevante gegevens en op basis daarvan vervolgacties te laten formuleren. Omdat sommige collega’s hier nog niet zo vaardig in zijn, zou het goed zijn om dat per bouw te doen. Collega’s kunnen dan elkaar helpen en van elkaar leren. De IB-er zou dan op afroep beschikbaar kunnen zijn om te ondersteunen. Hierna zou in een volgende teambijeenkomst elke leerkracht zijn of haar bevindingen en voorgenomen acties op hoofdlijnen kunnen presenteren. Zo sprak de collega.
De IB-er en desbetreffende collega hebben dit voorstel samen op een teamvergadering ingebracht, waarbij door het team werd overeengekomen om met deze werkwijze te gaan experimenteren.
Nadat we een keer op deze wijze gewerkt hadden, bleek uit de evaluatie dat iedereen erg tevreden was. Soms kwamen de leerkrachten ergens niet uit, maar dan konden ze altijd een beroep doen op de expertise van de IB-er. Collega’s gaven aan dat doordat ze nu min of meer gedwongen waren om een en ander zelf op te pakken, ze nu veel bewuster met de analyse bezig waren en ook hun vervolgacties veel doordachter en realistischer waren. Men gaf aan deze werkwijze graag uit te willen breiden naar andere onderwerpen en/of vraagstukken.
xx
Toelichting:
Hier vindt dubbelslagleren plaats. Er wordt nu op meta-niveau nagedacht over de bedoeling van de activiteit, het samenwerkingsproces en het leerproces. Ingezien wordt dat het gezamenlijk analyseren van de leeropbrengsten tevens als professionaliseringsstrategie ingezet kan worden en dat door leerkrachten weer zelf verantwoordelijk te maken het eigenaarschap wordt vergroot, zodat ze hun professionele ruimte beter kunnen benutten. Ook is er nagedacht over transfer naar andere toepassingsgebieden. Naast op het niveau van procedures is er nu dus ook gereflecteerd en veranderd op het niveau van inzichten, hierdoor kon vernieuwing optreden. Het ging daarbij niet meer alleen over ‘Doen we de dingen goed?’ maar ook over ‘Doen we de juiste dingen goed?’.
Bij dubbelslagleren gaat het om inzichten op meta-niveau. Dus om inzichten m.b.t. de kennis en aannames t.a.v. leerprocessen, samenwerkingsprocessen, de bedoeling en een eventuele transfer naar andere toepassings- gebieden, en niet om kennis en inzichten t.a.v. procedures die erop gericht zijn het praktijkprobleem zelf op te lossen, die horen namelijk bij het leren en veranderen op enkelslagniveau (verbeteren).
xx
Drieslag:
Door deze ontwikkeling realiseer ik me dat ik, weliswaar met de beste bedoelingen, de leerkrachten wel vaker te weinig ruimte geef om zich goed te kunnen ontwikkelen. Ik vind het namelijk belangrijk dat we de dingen goed en efficiënt doen. Daarom deden de IB-er en ik vaak bepaalde taken maar snel even zelf. Dan werden de leerkrachten ontlast en wisten we zeker dat het goed werd gedaan. Ik ben me er nu bewust van geworden dat dit niet goed is. Ik wil daarom mijn leerkrachten voortaan meer gelegenheid geven om hun professionele ruimte te benutten, zodat ze zich kunnen blijven ontwikkelen. Door daarbij in een professionele leergemeenschap samen te werken, kunnen ze veel van elkaar leren.
Ik probeer nu steeds vaker om me, samen met de IB-er, veel meer als ‘critical friend’ op te stellen. Bijvoorbeeld door het stellen van prikkelende vragen naar het ‘waartoe’ van bepaalde voorgestelde of ondernomen interventies. Daardoor kan ik ze vaak heel gericht aan het denken zetten.
Doordat we als critical friend toch nog ondersteuning kunnen bieden, we regelmatig in het team onze verwachtingen over en weer met elkaar bespreken en we, doordat leerkrachten hun bevindingen en inzichten met ons en elkaar delen, zicht houden op de kwaliteit van het primaire proces heb ik niet het gevoel dat ik ze nu volledig ‘los laat’. Het is meer dat ik ze nu ‘anders vast houd’. Doordat ik nu weet dat de kwaliteit van het proces goed is, heb ik ook leren te vertrouwen op de uitkomst ervan.
xx
Toelichting:
Hier vindt drieslagleren plaats. De schoolleider is zich bewust geworden van het belang van het geven van professionele ruimte en vertrouwen en wil daar ook oprecht naar gaan handelen. Dit is een reflectie en verandering op het niveau van principes, waarden en overtuigingen en het kan vanwege de intrinsieke motivatie tot een duurzame verandering leiden.
xxxx
Geraadpleegde literatuur
Argyris, C., & Schön, D. (1978). Organizational learning: a theory of action perspective. Reading: Addison-Wesley.
Bergenhenegouwen, G., & Mooijman, E. (2010). Strategisch opleiden en leren inorganisaties. Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers.
McClelland, D. (1973). Testing for competence rather than for ‘intelligence’. American Psychologist, 28(1), 1-14.
McClelland, D. (1980). Opportunities for counselors from the competency assessment movement. Personnel and Guidance Journal, 58(5), 368-372.
Ruijters, M. (2006). Liefde voor leren: Over diversiteit van leren en ontwikkelen in en van organisaties. Deventer: Kluwer.
Senge, P., Scharmer, O., Jaworski, J., & Flowers, B. (2011). Presence: een ontdekkingsreis naar diepgaande verandering in mensen en organisaties. Amsterdam: Boom Uitgevers.
Wierdsma, A., & Swieringa, J. (2011). Lerend organiseren en veranderen: Als meer van hetzelfde niet helpt. Groningen: Noordhoff Uitgevers.
Petersnijders.info 